Schuldig landschap in Kamp Amersfoort

Het contrast kan bijna niet groter. Omringd door een prachtig bos en vrolijk fluitende vogels loop ik over de voormalige schietbaan van Kamp Amersfoort richting de Stenen Man. Het standbeeld ‘Gevangene staand voor het vuurpeloton’ staat met gebalde vuisten fier op zijn sokkel. Dit is precies wat de kunstenaar Armando bedoelde toen hij Kamp Amersfoort een ‘schuldig landschap’ noemde. Een lieflijke omgeving die een loodzwaar verleden met zich meetorst.

Concentratiekamp

Nationaal Monument Kamp Amersfoort is in Nederland relatief onbekend. Toen ik aan vrienden vertelde dat ik het kamp recentelijk had bezocht, verscheen er een groot vraagteken boven hun hoofd. Toch hebben hier tussen 1941 en 1945 circa 47.000 mensen gevangen gezeten. De nazi’s sloten er verschillende groepen op, zoals verzetsstrijders, ontduikers van de Arbeitseinsatz, communisten, krijgsgevangenen en (vermeende) criminelen. In het concentratiekamp heerste vier jaar lang een mensonterend regime van honger, mishandeling, dwangarbeid en executie.

In de decennia na de oorlog zijn de meeste fysieke sporen van het kamp uitgewist. Tijdens de wederopbouw was de overheersende gedachte om niet teveel terug te kijken. Inmiddels is een deel van het oude kampterrein gereconstrueerd, waaronder de zeer indrukwekkende appèlplaats. Via de hoofdpoort loop je het terrein op waar met betonnen voetafdrukken verbeeld is hoe de gevangenen – in weer en wind – urenlang stonden opgesteld, tegenover de in brons gegoten laarzen van de kampcommandant. De audiotourstem van Job Cohen leidt je naar de spiksplinternieuwe ondergrondse expositieruimte.

Sterke educatiefunctie

‘Lieve schat, de tijd is gekomen dat ik voor goed en voor altijd afscheid van je moet nemen. Ik ben ter dood veroordeeld en zo zullen wij elkaar op deze aarde niet meer zien.’ Dit waren de laatste woorden van 29-jarige verzetsstrijder Johannes Hovenkamp aan zijn vrouw en dochter. Deze afscheidsbrief is één van de hartverscheurende objecten in de nieuwe museale presentatie. Door de prachtig uitgelichte en levensgrote foto’s sta je oog in oog met de gevangenen. De anonieme mannen (er waren nauwelijks vrouwen in het kamp) die tijdens de oorlog werden aangeduid door een nummer krijgen zo hun naam en hun verhaal weer terug.

Het nieuwe museum wil écht meer zijn dan alleen een herinneringscentrum. Zo worden bezoekers ook geconfronteerd met diverse morele dilemma’s. Is een verpleegster van het Rode Kruis die samenwerkt met de nazi’s om voedselpakketten het kamp in te krijgen eigenlijk een collaborateur? Kunnen we een bewaker die enige vorm van medemenselijkheid tentoonspreidt categoriseren als een ‘goede SS-er’? Ook de belangrijke grijstinten in de geschiedschrijving krijgen de ruimte en dit zorgt ervoor dat het museum een zeer sterke en doeltreffende educatiefunctie heeft gekregen.

Verdieping

Wat mij betreft hoort Kamp Amersfoort in Nederland net zo bekend te worden als de concentratiekampen Westerbork en Vught. Mocht je op zoek zijn naar meer verhalen en verdieping over het leven in Kamp Amersfoort, dan kan ik het boek ‘Nummers die een ziel hebben’ van oud-gevangene E.P. Wellenstein (1919-2016) van harte aanbevelen. Deze verzetsstrijder (en tevens grondlegger van de Europese Unie) schrijft met grote precisie en brute eerlijkheid over bijvoorbeeld de overlevingsstrategieën in het kamp. 

Vooral het hoofdstuk over honger maakte op mij een grote indruk. Wellenstein beschrijft hoe hij in Kamp Amersfoort al snel wordt geveld door dysenterie en hongeroedeem. De meeste gevangenen wogen tussen de 40 en 50 kilogram. Met een toenemende traagheid sleepten zij zich krom gezakt door het kamp. “De Honger was niet alleen een fysieke toestand, maar eigenlijk voor het grootste deel een psychische. Hij was zó allesoverheersend dat ik hem helemaal niet meer als een afzonderlijke aandoening voelde, doch als een deel van mijn wezen. Of nog sterker gezegd: ik was ten slotte zelf helemaal één brok Honger.”

Nu de generatie die dit allemaal heeft meegemaakt er niet meer is om ons te onderwijzen en de verhalen door te vertellen, wordt de educatiefunctie van musea en herinneringscentra over de Tweede Wereldoorlog nóg belangrijker. Door de toevoeging van de ondergrondse museale ruimte heeft Nationaal Monument Kamp Amersfoort vorm gegeven aan een nieuwe manier van herdenken en herinneren. Zo blijven we ons bewust van het soms heikele verleden van Nederland en de schuldige landschappen om ons heen.