Een film kijken tijdens schooltijd: welke leerling wil dat nou niet? Er schuilt echter wel een gevaar in het kritiekloos gebruiken van filmbeelden tijdens de geschiedenisles. Regisseurs nemen het immers niet altijd even nauw met de historische werkelijkheid. Hollywood geeft meestal meer prioriteit aan esthetiek of het opbouwen van spanning dan aan de historische feiten. Daarom ontwierp ik in 2009 een les voor 4 VWO over Triumph des Willens om hen te wijzen op de manipulerende werking van filmtechnieken.
Cinéma vérité?
De film Triumph des Willens van Leni Riefenstahl uit 1935 is één van de bekendste propagandafilms uit de geschiedenis. Adolf Hitler gaf Riefenstahl persoonlijk de opdracht om een documentaire te maken over het partijcongres dat in Neurenberg werd gehouden. De uitdaging voor de leerlingen is om zonder al te veel context en uitleg de propagandatechnieken van de film te identificeren. Zelf zei Riefenstahl over de film:
‘‘Als je de film vandaag opnieuw bekijkt, kan je vaststellen dat hij geen enkele gereconstrueerde scène bevat. Alles in de film is echt. En hij bevat volstrekt geen tendentieus commentaar. Het is geschiedenis. Een puur historische film… het is ‘Cinéma vérité’. Het weerspiegelt de waarheid die toen, in 1934, geschiedenis was. Om die reden moet het gezien worden als een documentaire. Niet als een propagandafilm.”
Bombastische muziek
Om de film te beschrijven als ‘Cinéma vérité’ is duidelijk klinkklare onzin. Een voorbeeld van een manipulerende filmtechniek is de militaristische en bombastische muziek die van de bijeenkomst een strak en gedisciplineerd geheel maakt. Ook wordt Hitler systematisch schuin van onderen gefilmd, zodat hij groter lijkt en boven iedereen uittorent. Hiermee wil de filmmaakster laten zien dat hij de onbetwiste en sterke leider van de Nazi partij is. Riefenstahl hoopte dat de inwoners van Duitsland na het zien van de beelden het vertrouwen zouden krijgen dat het Nazi regime het land weer kon herstellen.
Het is overigens van belang tijdens de les te vermelden dat niet alleen de Duitsers gebruik maakten van propaganda. Ook de Amerikanen en de Britten maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog propagandafilms, zodat het thuisfront de oorlog zou blijven steunen. Uiteindelijk is er bij alle films en documentaires sprake van montage en andere filmtechnieken (muziek, cameravoering, kleurgebruik) die ervoor zorgen dat de kijker meegaat in het verhaal. Het is van belang altijd kritisch naar filmbeelden te blijven kijken en niets klakkeloos voor waar aan te nemen.
Moment suprême
De belangrijkste vraag is natuurlijk of deze les in de praktijk goed werkt en de leerlingen er daadwerkelijk iets van opsteken. In 2012 probeerde ik de les tijdens mijn stage uit te voeren, maar op het moment suprême weigerde het geluid van mijn computer dienst, waardoor de hele les in het water viel. Ik zou zeggen; gebruik mijn les en laat vooral weten hoe het ging. Succes!