VOC mentaliteit in het Scheepvaartmuseum?

Eeuwenlang hebben beroemde zeehelden zoals Jan Pieterszoon Coen en Michiel de Ruyter in menig pittoresk stadscentrum ongestoord op hun sokkel kunnen staan. De afgelopen weken klommen echter vele historici in de pen om opiniepagina’s vol te schrijven met alle redenen waarom deze standbeelden juist wel of niet uit het straatbeeld moeten verdwijnen.

Bij mij rees de vraag of Nederlandse musea deze zeehelden reeds van hun figuurlijke voetstuk hebben gehaald. Schenkt bijvoorbeeld het Scheepvaartsmuseum in Amsterdam ook aandacht aan de talloze zwarte bladzijden van de Nederlandse maritieme geschiedenis of is er daar sprake van een klassieke VOC mentaliteit?

De wereld van Blaeu

Zo trok ik op een druilerige donderdagmiddag in september door weer en wind naar onze hoofdstad voor een bezoek aan dit roemruchte instituut. Allereerst bezocht ik de huidige tentoonstelling: Blaeu’s wereld in kaart | meester-cartograaf in de Gouden Eeuw. Centraal staat een enorme wereldkaart die Amsterdammer Joan Blaeu in 1648 ontwierp en waarop toen de meest actuele kennis over de wereld te zien was.

Johan Blaeu werkte in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en kon zo makkelijk de hand leggen op de nieuwste cartografische informatie die tijdens ontdekkings- en handelsreizen werd verzameld. Hij was de eerste cartograaf die, op basis van de VOC expedities van Abel Tasman, de noordkust van Australië en delen van Nieuw-Zeeland in kaart bracht. Helemaal correct is de wereldkaart vanzelfsprekend niet; zo wordt bijvoorbeeld Californië als een apart eiland naast Amerika afgebeeld.

Bepaalde keuzes die Blaeu destijds heeft gemaakt hebben de cartografie als discipline nog eeuwenlang beïnvloed. Zo zette hij Europa prominent in het midden van de kaart en maakte hij gebruik van de Mercator projectie, waardoor Europa verhoudingsgewijs groter lijkt dan andere delen van de wereld. Ook ‘verfraaide’ hij zijn werk door bij de continenten Afrika en Zuid-Amerika stereotype afbeeldingen van ‘inlanders’ toe te voegen.

Doordat in de tentoonstelling dergelijke voorbeelden worden uitgelicht, wordt duidelijk dat bronnen –in dit geval kaarten- altijd vanuit een bepaald perspectief worden gefabriceerd. Helaas wordt deze prijzenswaardige nadruk op multiperspectiviteit in de vaste opstelling van het museum niet doorgetrokken.

VOC mentaliteit of een schuldcultuur

Eerlijk is eerlijk: de grote rol van de West-Indische Compagnie in de trans-Atlantische slavenhandel heeft wel een plek gekregen in het museum. De excessen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie komen daarentegen niet aan bod. De nadruk ligt meer op spannende verhalen aan boord van een VOC schip zoals kielhalen en scheurbuik. De naam Jan Pieterszoon Coen, de gouverneur-generaal met vele duizenden doden op zijn geweten, wordt niet genoemd. Van een VOC mentaliteit is in het Scheepvaartmuseum geen sprake, maar de zwarte bladzijden blijven wel onderbelicht.

Laat ik voorop stellen dat Nederlandse musea wat betreft de VOC en de WIC geen overdreven schuldcultuur hoeven te propageren. Wel moet deze donkere kant van de Gouden Eeuw een prominentere plek krijgen in de collecties. Ook kunnen deze instituties een actieve rol spelen bij het faciliteren van de broodnodige discussies over deze onderwerpen. De tentoonstelling over Zuid-Afrika in het Rijksmuseum van het afgelopen jaar is hiervan een mooi voorbeeld. Haal de zeehelden letterlijk en figuurlijk van hun sokkel, zodat wij eindelijk de confrontatie kunnen aangaan met dit pijnlijke deel van onze geschiedenis.